ანოტაცია. ეკონომიკის ლიბერალიზაციამ მსოფლიო ბაზრების დაბალანსებული განვითარების გართულება და ზრდის ტემპების არსებითი შენელება გამოიწვია,  რამაც ხელისუფლების რაციონალური ფუნქციონირების სტრატეგიაში ცვლილებები განაპირობა.  განვითარების მნიშვნელოვანი მახასიათებელი ფინანსური მექანიზმების როლის ზრდა და ეკონომიკურ გარემოში საფინანსო სექტორის დომინირება გახდა. სახელმწიფოს ანტიკრიზისული პროგრამა კრიზისების პრევენციის სტრატეგიას უნდა ასახავდეს, მასში სახელმწიფოს ეკონომიკური ფუნქციები და კრიზისის მართვის  მექანიზმები უნდა დიფერენცირდებოდეს მიმდინარე პროცესების სპეციფიკიდან და ეკონომიკის სტაბილური განვითარების ინტერესებიდან გამომდინარე.

ნაშრომში განხილულია ინტეგრაციულიპროცესებისეფექტიანიმართვის ფინანსური სტრატეგიები, გაანალიზებულია ხელისუფლების ანტიკრიზისული პოლიტიკის გავლენა სოციალურ-ეკონომიკური სისტემის სტაბილურ ფუნქციონი­რებაზე, განხილულია კრიზისის მართვის სამთავრობო სცენარები, მისი საპროგნოზო შედეგები და ფინანსური სტაბილიზაციის გეგმები.

სახელმწიფო ანტიკრიზისული მართვის მექანიზმების დადგენასა  და მონიტორინგის განხორციელებაზე, ქვეყნის ფინანსურ გაჯანსაღებასა და სწორი ურთიერთობების ფორმირებაზე უნდა იყოს პასუხისმგებელი. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ეკონომიკური უსაფრთხოების უზრუნველყოფა, განვითარების პროცესის და ცხოვრების დონის სტაბილიზაცია, კერძო სექტორის და მცირე მეწარმეობის მხარდაჭერა,ეკონომიკური თავისუფლების ზრდა,  შრომისა და კაპიტალის ეფექტიანი განაწილების უზრუნველყოფა და სხვა. ანტიკრიზისული პლატფორმის ფინანსური სტრატეგია სოციალურ შედეგებზე უნდა იყოს ორიენტრებული, მან ხელი უნდა შეუწყოს შემოსავლების სამართლიან განაწილებას და სიღარიბის დაძლევას, ეს საკითხებია გაანალიზებული კვლევაში.

საკვანძო სიტყვები: სახელმწიფოსმმართველობითიძალაუფლება;  ეკონომიკური უსაფრთხოება; მსოფლიო ბაზრების დაბალანსებული განვითარება; ეკონომიკური რყევების პროგნოზირება;  კრიზისების პრევენციის  ფინანსური მექანიზმები;   ფინანსური სტაბილიზაციის სტრატეგიები. 

გლობალური კრიზისები არსებითად ცვლის მაკროეკონომიკური წონასწორობის გრადუალისტური კონცეფციის პრინციპებს, რაც კრიზისულ გარემოში სახელმწიფოს ფუნქციების მნიშვნელოვან ტრანსფორმირებას მოითხოვს. ეკონომიკის უახლესი პერიოდის მნიშვნელოვანმა სიახლეებმა და განვითარების მკაფიოდ გამოხატულმა  ციკლურმა  ხასიათმა  სახელმწიფოს ეკონომიკური არსის  ნეოკლასიკურ  პარადიგმებში მნიშვნელოვანი ცვლილებები შეიტანა, რაც კეინზიანური მიდგომების  გააქტიურებით გამოიხატა, მნიშვნელოვნად გაიზარდა ხელისუფლების მარეგულირებელი ფუნქცია რისკების პრევენციის და კომპლექსური ანტიკრიზისული სტრატეგიის შემუშავების პროცესში, კრიზისის როგორც აქტიურ, ისე პოსტკრიზისული რეაბილიტაციის ეტაპებზე.

ეკონომიკური სტაბილურობის უზრუნველყოფის მნიშვნელოვანი გარანტი ხელისუფლების სწორი სტრატეგიაა, რაც სისტემური რისკების ადრეულ ეტაპზე იდენტიფიცირებას, რისკ-ფაქტორების შესწავლას და პრევენციის მიზნით სხვადასხვა სიმულაციური მეთოდის, თუ შეფასების სტრეს-ტესტირების  გამოყენებას მოითხოვს.   სისტემური რისკების რეგულირების აუცილებლობამ  ეკონომიკაში სახელმწიფოს აქტიური ჩართულობა მოითხოვა, გაზარდა მისი მარეგულირებელი ფაქტორების სახეები და ეკონომიკაზე  მათი ზემოქმედების ხარისხი.

კრიზისების რაოდენობა და მასშტაბები განსაკუთრებით გაიზარდა გასული საუკუნის 70-იანი წლებიდან, რის ძირითად მიზეზად მკვლევრები ახალი ფინანსური ინსტრუმენტების და თანამედროვე საბანკო ტექნოლოგიების დანერგვას მიიჩნევენ {1}. განსაკუთრებული როლი იქონია კაპიტალის მოძრაობის უკონტროლო ლიბერალიზაციამ, გარე შოკების მიმართ  საბანკო სისტემის მოწყვლადობის ზრდამ და  მასთან დაკავშირებულმა მაღალმა საბანკო რისკებმა. ასეთმა ცვლილებებმა ეკონომიკის მართვის ახალი სტანდარტების განსაზღვრა და შესაბამისად, კრიზისების მართვის ფინანსური მექანიზმების არსებითი ტრანსფორმაცია  განაპირობა.

ბოლო ტრანსნაციონალური კრიზისის ძირითადი ნიშანი წარმოშობის  არაეკონომიკური ხასიათის გამო, მისი ძნელად პროგნოზირებადი ბუნება იყო, რამაც კრიზისის ეფექტიანი მართვისათვის ინფორმაციის გლობალური გადაცემის ერთიანი სისტემის შექმნა და მმართველობითი სტრუქტურების სახელმწიფოთაშორისი კოორ­დინაცია მოითხოვა. კომპლექსურობა და საერთო ინფორმაციული ქსელის შექმნა პანდემიური კრიზისის ძირითადი თავისებურება გახდა. გამოიკვეთა ანტიკრიზისული სახელმწიფო პროგრამების კოორდინაციის ფინანსური მექანიზმების როლის ზრდა, მ.შ. დამოუკიდებელი მონეტარული პოლიტიკის გატარების, ღია ფინანსური ანგარიშებით კაპიტალის მობილობის და გაცვლითი კურსის სტაბილურობის უზრუნველყოფის საკითხები.

-       დამოუკიდებელი მონეტარული პოლიტიკა დასაქმების და ეკონომიკური ზრდის სტაბილურობის უზრუნველყოფის მიზნით  ძირითადად მოთხოვნის შოკის პირობებში გამოიყენება. დამოუკიდებლობა მონეტარული ინსტრუმენტების ადვილად ცვლილების და ავტონომიური გადაწყვეტილებების მიღების მეტ საშუალებას იძლევა, მაგ. დაბალი ინფლაციის დროს შერბილებული მონეტარული პოლიტიკის გატარებით, ხელისუფლება საინვესტიციო კლიმატის გაუმჯობესებას  და ამის შედეგად,  წონასწორული მშპ-ის ზრდას უზრუნველყოფს;

-        კაპიტალის თავისუფალი მობილობა ფინანსური ნაკადების ეფექტიან განთავსებას და მოგების რეპატრიაციას ემსახურება. განვითარებულ ქვეყნებს მაღალი დანაზოგების გამო  ინვესტიციების ექსპორტის მეტი რესურსი გააჩნიათ. ზრდადი საპროცენტო განაკვეთის და მაღალი ინფლაციური მოლოდინის პირობებში, ასეთი ქვეყნები აძლიერებენ რა კაპიტალის ექსპანსიას, ამით ახდენენ  მიმღებ ქვეყნებში გაცვლით კურსზე ზეწოლას და ამაღლებენ ადგილობრივი ვალუტის გაუფასურების რისკს. კაპიტალის იმპორტიორი ქვეყანა გავლენას  სხვა ქვეყნების სავალუტო პოლიტიკაზე ახდენს, რამდენადაც მათი ცენტრალური ბანკები  ინფლაციაზე ზემოქმედების ნაცვლად, თავიანთ პოლიტიკას უკვე გაცვლითი კურსის შესანარჩუნებისაკენ წარმართავენ საპროცენტო განაკვეთის გაზრდის გზით;

-       გაცვლითი კურსის მნიშვნელოვანი რყევების თავიდან ასაცილებლად, აქცენტი მონეტარულ ინსტრუმენტებზე კეთდება. დეფიციტური სავაჭრო ბალანსის დროს, ასევე  ინფლაციის შესაზღუდავად, სებ-ი ლარის გამყარებას მიმართავს, მაგრამ ეს იმპორტის ზრდის ხარჯზე, სავაჭრო დეფიციტსაც გაზრდის, რაც ეწინააღმდეგება ბალანსის კორექტირების ამოცანას. თუკი ინფლაციის შესაზღუდად მთავრობა მონეტარულ შეზღუდვას გამოიყენებს, ამ შემთხვევაში, მოხმარებასა და დაზოგვას შორის თანაფარდობის ცვლილების შედეგად გაიზრდება დესტაბილიზაციის რისკი, ეს  მაკროეკონომიკის შესაძლო დისბალანსზე  მიუთითებს, რაც პრუდენციული მექანიზმების კომბინირებას და გაცვლითი კურსის რეგულირების სხვა ინსტრუმენტების გამოყენებას მოითხოვს.  

ანტიკრიზისული მონეტარული პოლიტიკის მიზანი ფასების სტაბილურობა, დაბალი ინფლაციური დონე და ეკონომიკური რყევების შემცირებაა, მაგრამ ეკონომიკაზე მისი ზემოქმედების კლასიკური სტანდარტები მუდამ ვერ ასრულებს თავის მისიას, რადგანაც, ერთის მხრივ, არასრულყოფილად არის განვითარებული ფინანსური ბაზრები თავისი ინსტრუმენტებით, მეორე მხრივ კი, საპროცენტო განაკვეთის დინამიკა მონეტარულზე მეტად, სტრუქტურულ ფაქტორებზეა დამოკიდებული, რაც ზღუდავს ანტიკრიზისული მონეტარული ინსტრუმენტების  რაციონალურ გამოყენებას და ართულებს მათი მოსალოდნელი ეფექტის სწორ პროგნოზირებას.

მეცნიერული დისკუსიის ერთ-ერთი ძირითადი საკითხი მონეტარიზმისათვის ფართო  ფუნქციური დატვირთვის მიკუთვნება, ასევე ფულის მასასა და ფასების ინდექსს შორის პირდაპირი კავშირის რეალურობის შეფასებაა. მაგ. პოლ კრუგმანი მიიჩნევს, რომ „დოქტრინა, რომელიც ამბობს, რომ ფულის მიწოდება მართავს ყველაფერს, მტკიცებულებებით გამყარებული არასოდეს ყოფილა“, ჯერომ პაუელის მიხედვით,  ფულად აგრეგატებს და ინფლაციას ან ეკონომიკურ ზრდას შორის ძალიან ძლიერი კავშირი არსებობდა მაშინ, როდესაც ამ კავშირის შესახებ დაიწერა, შემდეგ კი, ეკონომიკა და ფულადი სისტემა შეიცვალა, შესაბამისად დაირღვა კიდეც კორელაცია ფულის მიწოდებასა და ეკონომიკის ზრდას შორის. ნეოკლასიკოსები (ბრანსონი, დორნბიში, როგოფი) მიიჩნევენ, რომ ინფლაცია ფულის მასაზე დამოკიდებული მხოლოდ ჩაკეტილი ეკონომიკის პირობებშია ან ისეთი ძლიერი ეგზოგენური ფაქტო­რების დროს, როგორიცაა პანდემია, ომები {2}.  ეჭვქვეშ დადგა ფრიდმანისეული მონეტარიზმის საფუძველი, – ფულის მიმოქცევის მუდმივობის აუცილებლობა. დაირ­ღ­ვა სწორხაზოვნება ინფლაციასა და ფულის მასას შორის კავშირში, გამოიკვეთა, რომ ფულის მასის ცვლილება მომენტალურად არ ახდენს  ინფლაციაზე  გავლენას და გადაცემის მექანიზმებიც არ არის ერთგვაროვანი. 80-იანი წლებიდან ფულის მასის ზრდას, მონეტარისტული მიდგომის საწინააღმდეგოდ, ინფლაციის დაქვეითება ახლდა. ეს არაკანონზომიერება ფრიდმანმა საპროცენტი  განაკვეთის შემცირების შედეგად, ხელზე არსებული ფულის ფასის შემცირებით ახსნა, ასეთივე არაკანონზომიერი პროცესით ხასიათდებოდა ფინანსური ბაზრები პანდემიური კრიზისის დასაწყისში, რაც ართულებდა მისი მართვის ფინანსური ინსტრუმენტების რაციონალურ დაგეგმვას და გამოყენებას {3}.

განსაკუთრებით უარყოფითი შედეგი აქვს კრიზისების დროს ფისკალური და მონეტარული პოლიტიკის კომბინირებული გამოყენების შესაძლებლობის შეზღუდვას. ევროზონის ქვეყნებს არათუ დამოუკიდებელი მონეტარული პოლიტიკის გატარების საშუალება არ აქვთ, არამედ საკმაოდ შეზღუდულია მათი ფისკალური ბერკეტებიც, რადგანაც ცენტრალური ბანკის მიერ ვერ ხდება ცალკეული ქვეყნის ბიუჯეტის ხარჯვითი პოლიტიკის სავალუტო უზრუნველყოფა, ამიტომ დანახარჯების ფინანსური დაბალანსებისათვის ხელისუფლება იძულებული ხდება სესხის ასაღებად კომერციულ სექტორს მიმართოს, რაც მნიშვნელოვნად აძვირებს სესხის ღირებულებას, ამან კი, საგარეო ვალის გაზრდით, შესაძლოა სავალო კრიზისის პროვოცირება მოახდინოს.

სავალუტო კრიზისის პრევენციის მიზნით განმსაზღვრელია ლოკალური ეკონომიკური ვითარების შესაბამისი სწორი სავალუტო სტრატეგიის არჩევა. მან ფულის მიმოქცევასა და საქონელბრუნვას  შორის რაციონალური თანაფარდობა უნდა უზრუნველყოს, ეს განსაკუთრებულ მოთხოვნებს აყენებს  სავალუტო სტრატეგიის  ფორმის და  მექანიზმების არჩევის საკითხში.  „თავისუფალი მცურავი კურსი“ მაღალი ინფლაციის დასაშვებობას უკავშირდება და დგება არჩევანი, - ხელისუფლებამ ინფლაციის შეკავებით შექმნას უმუშევრობის ზრდის საფრთხე, თუ  დასაქმების ხელშეწყობასთან ერთად,  შეეგუოს ფასების ზრდას. სახელმწიფოს მხრიდან აქტიური ჩარევის გარეშე, ამ  სტრატეგიის პირობებში შესაძლებელია მოხდეს სავალუტო კურსის რყევა და მასთან დაკავშირებული ეკონომიკური კრიზისი; „რეგულირებადი ცურვა“ აუცილებლად მოითხოვს სოლიდური უცხოური სავალუტო რეზერვის და მცირედ დეფიციტური საგადამხდელო ბალანსის არსებობას. სირთულეს წარმოადგენს კორელაციის განსაზღვრის აუცილებლობა სავალუტო კურსსა და მასზე მოქმედ უამრავ ფაქტორს შორის, რთულია თავად ამ პირდაპირი და ირიბი ფაქტორების ზუსტი პროგნოზირებაც. ეს სტრატეგია აქტიურ ინტერვენციებს ემყარება, მაგრამ მისი ხანგრძლივად გატარებით პრობლემები ექმნება ქვეყნის უცხოურ რეზერვებს. რადგანაც მისმა დეფიციტმა შესაძლოა სავაჭრო ბალანსის გაუარესება და ადგილობრივი ვალუტის გაუფასურება გამოიწვიოს. ამ სტრატეგიის უპირატესობა კი ის არის, რომ მას ფინანსურ ბაზრებზე მეტ-ნაკლებად პროგნოზირებადი სიტუაციის შექმნა შეუძლია, ნაკლებ მადესტაბილიზებელია  და ინფლაციის შედარებით დაბალ ტემპს განაპირობებს. ასეთივე ეფექტი გააჩნია „ფიქსირებულ გაცვლით კურსს“ ბაზრებზე ფინანსური სპეკულაციების და, შესაბამისად, რისკების საფრთხის შემცირების გამო, იგი უპირატესად, არასტაბილური ეკონომიკის ქვეყნებში ან მწვავე კრიზისულ ვითარებაში გამოიყენება. მაგრამ ხანგრძლივად ფიქსირებული კურსის შენარჩუნებამ, რომელიც არ შეესაბამება რეალურ საბაზრო კურსს, შესაძლოა სავალუტო რეზერვების მკვეთრი შემცირება და კრიზისის  შემდგომი გამწვავება გამოიწვიოს.

საქართველოში სისტემური რისკების შესამცირებლად მაკროპრუდენციული პოლიტიკა 2019 წლიდან ფინანსური რისკების იდენტიფიცირებას ემყარება, რაც პირველ რიგში, ბაზრების პროციკლურობის შემცირებას და ფინანსური სისტემის მდგრადობის ზრდას ისახავს მიზნად. 2020 წ. ოქტომბრიდან სებ-მა სავალუტო ვაჭრობის ახალი მექანიზმი – ბლუმბერგი აამოქმედა, რაც ეკონომიკურ პროცესებს უფრო პროგნოზირებადს ხდის, საბანკო სისტემაში რისკების მართვის გასაუმჯობესებლად განხორციელდა  ევროკავშირის  საზედამხედველო ჩარჩოსთან ასოცირება და ბაზელი-3 სტანდარტების დანერგვა, რაც ლიკვიდურობის  უსაფრთხოებისადმი ახალ, გამკაცრებულ მოთხოვნებს ითვალისწინებს. ყოველივე ამან ხელი შეუწყო იმას, რომ  საქართველომ გლობალური კრიზისის მართვის ერთ-ერთი საუკეთესი შედეგი აჩვენა მსოფლიოში, ჩვენი ქვეყნის გამოცდილება პრეცედენტული გახდა სხვა ქვეყნებისთვის. წარმატების ძირითადი ფაქტორი მთავრობის მიერ პანდემიის მართვასა და ეკონომიკური ზიანის მინიმიზაციის ფაქტორებს შორის სწორი ბალანსის დაცვა იყო.  სებ-ის ეფექტური მონეტარულო პოლიტიკის შედეგად, 2021 წელს საერთაშორისო საკრედიტო სარეიტინგო კომპანიამ საქართველოს სტაბილური ჯგუფის BB კატეგორია შეუნარჩუნა. მართალია, სახელმწიფო ვალმა უსაფრთხოების ზღვარს გადააჭარბა (2020 წ. – 60.3%, 2021 – 60.1%), მაგრამ ეკონომიკის რეაბილიტაციის მასშტა­ბებმა უკვე 2022 წელს გახადა შესაძლებელი მისი ნორმატიულ ჩარჩოში დაბრუნება. 2021 წ. ბოლოს ინფლაციის მაჩვენებლით(14%) საქართველომ მსოფლიო სარეიტინგო შეფასებებში ბოლოდან მე-19 ადგილი დაიკავა, თუმცა ეკონომიკური გუნდის ურთიერთკოორდინირებული ქმედებით იგეგმება, რომ 2022 წლის ბოლოსთვის იგი მიზნობრივ სიდიდეს დაუბრუნდება, ამასთან, გასათვალისწინებელია ის, რომ ადგილობრივ ბაზრებზე ფასების მკვეთრი ზრდა  იმპორტული საქონლის მაღალმა ფასებმა, პირველ რიგში კი, ენერგორესურსების მკვეთრმა გაძვირებამ გამოიწვია და ნაკლებად არის განპირობებული ხელისუფლების არასწორი ფინანსური პოლიტიკით.

ინფლაციის ტემპის რეგულირებისთვის ეროვნული ბანკი ლიკვიდობის მართვის მონეტარულ აგრეგატებს იყენებს, მაგრამ არც რეფინანსირების განაკვეთის ცვლილება, არც უცხოური რეზერვების მართვა და არც სასერტიფიკატო დეპოზიტებით ვაჭრობა გარანტირებულად არ იძლევა წინაწარ პროგნოზირებულ შედეგს, კერძოდ, ინფლაციის შესაზღუდად სებ-ი ძვირი ფულის პოლიტიკას მიმართავს, მაგრამ ამ დროს გაზრდილი რეფინანსირების განაკვეთი არ უზრუნველყოფს  მაკროეკონომიკური წონასწორობის აღდგენას, რადგანაც მაღალი საპროცენტო განაკვეთი ამყარებს რა ეროვნულ ვალუტას, ამ გზით წმინდა ექსპორტის შემცირებას და სავაჭრო დეფიციტის ზრდას განაპირობებს, ე.ი. ეროვნული ვალუტის გამყარება კიდევ უფრო გაზრდის კრიზისის დროს ობიექტურად  წარმოშობილ სავაჭრო დეფიციტს. მონეტარული შეზღუდვა მართალია, ანტიინფლაციური ინსტრუმენტია, მაგრამ საბოლოო ჯამში, იგი ხელს უშლის მაკროეკონომიკური წონასწორობის აღდგენას, რამდენადაც მის გამო ახალი ინფლაციური მოლოდინები და, შესაბამისად, ნაკლებპროგნოზირებადი ვითარება ყალიბდება ეკონომიკაში. ეროვნულმა ბანკმა აუცილებლად უნდა გაითვალისწინოს ეკონომიკური ზრდის სხვადასხვაგვარი გავლენა საპროცენტო განაკვეთის სიდიდეზე, ერთი მხრივ, თუკი ეკონომიკური ზრდა ლიკვიდობაზე მოთხოვნის ზრდის ხარჯზე აძვირებს მონეტარულ რესურსებს, მეორე მხრივ, ზრდის რა რეალური ფულის მარაგს, ამით ამცირებს საპროცენტო განაკვეთს, რაც დადებით მულტიპლიკატორულ ეფექტს ახდენს ინვესტიციებზე. არასტანდარტულ ეკონომიკურ გარემოში ხელისუფლებას არჩევანის გაკეთება უწევს სტაბილიზაციის ორ ვექტორს შორის, პრიორიტეტული მართვის სეგმენტი მისთვის უნდა გახდეს სტაბილიზაცია ზოგადად ეკონომიკის თუ კონკრეტულად   –  ფასების?  ინფლაციის ტემპის რეგულირებისთვის ეროვნული ბანკი თარგეტირების რეჟიმს ემყარება, რისთვისაც ლიკვიდობის მართვის მონეტარულ აგრეგატებს იყენებს (რეფინანსირების განაკვეთის ცვლილება, უცხოური რეზერვების მართვა, სასერტიფიკატო დეპოზიტებით ვაჭრობა), მაგრამ არცერთი მათგანი გარანტირებულად არ იძლევა წინაწარ პროგნოზირებელ შედეგს.

გაცვლითი კურსის რეგულირებისთვის ხელისუფლება ყველაზე აქტიურად მონეტარულ ინსტრუმენტებს იყენებს, ამასთან ერთად მხედველობაშია მისაღები ავტომატური სტაბილიზატორები, რომელთა ფუნქციონირება overshooting-მექანიზმში ვლინდება. დროებითი გაუფასურების პრინციპი ფინანსურ ბაზრებზე და რეალურ ეკონომიკაში ფასების კორექტირების სხვადასხვა სიჩქარით აიხსნება, რამდენადაც, ფასების სიხისტის გამო, სასაქონლო ბაზრებზე ფასები ფინანსურ ბაზრებთან შედარებით, მნიშვნელოვნად ნელი ტემპით იცვლება, ეს დისბალანსი კი ვალუტის დროებით გაუფასურებას უკავშირდება. მონეტარული პოლიტიკის განაკვეთის შემცირება ზრდის ერთობლივ მოთხოვნას, რის შედეგადაც გრძელვადიან პერიოდში შემცირებული საპროცენტო განაკვეთი ამაღლებას იწყებს, რასაც თან  ფასების ზრდაც ახლავს, შედეგად, საპროცენტო განაკვეთის ზრდის კვალობაზე,  ნომინალური გაცვლით კურსი ზედმეტად გაუფასურებული ნიშნულიდან კვლავ გამყარდება, რაც გრძელვადიანი პერიოდისათვის ახალ წონასწორობას აყალიბებს. ანალოგიური პროცესი ახასიათებს გაცლით კურსს საგარეო შოკის დროსაც, როდესაც ბაზარზე ჩნდება გაცვლითი კურსის გაუფასურების მოლოდინი და შედეგად იზრდება რისკ-პრემია, რაც საპროცენტო განაკვეთის ზრდით კომპენსირდება. ვალუტის კურსის რეგულირების ეს მექანიზმები აისახა სებ-ის ანტიკრიზისულ სტრატეგიაში, რამაც რთულ ეკონომიკურ გარემოში ვალუტის მეტ-ნაკლებად ეფექტური მართვა გახადა შესაძლებელი.

კრიზისულ გარემოში საგარეო შოკების დროს ობიექტურად გაჩენილი უცხოური ვალუტის დეფიციტის დასარეგულირებლად კურსის მოქნილობაა მთავარი ავტომატური სტაბილიზატორი, ამ მიზნით სებ-მა შეაჩერა შერბილებული მონეტარული პოლიტიკა, რის შედეგადაც უკვე 2021 წელს ლარმა დაიწყო  გამყარება, რაზეც გავლენა, მკაცრი მონეტარული პოლიტიკის გატარებასთან ერთად,   ბიუჯეტის დეფიციტის მნიშვნელოვანმა  შემცირებამ, ასევე  ექსპორტის 26.9 %-ით  და ფულადი გზავნილების 14%-ით ზრდამ იქონია.  ზოგადად, ვალუტის გამყარება  უპრეცედენტო ეკონომიკურმა ზრდამ განაპირობა, რაც მთავრობის რაციონალური, სწორად გათვლილი ეკონომიკური პოლიტიკის და პანდემიური პროცესის ოპტიმალური მართვის შედეგია. მაგრამ ვალუტის კურსის გასამყარებლად სებ-ი ინტერვენციებს მუდმივად ვერ მიმართავს, რადგანაც ამ დროს რეზერვების  შემცირების გამო, იწყება ახალი რისკები და ეკონომიკური შოკები.

ასევე ზრდის ინფლაციურ მოლოდინს რეფინანსირების განაკვეთის ამაღლება, რამაც შეიძლება, საბოლოოდ, კრიზისული მოვლენები გამოიწვიოს, ასეთ პროცესს ნეოლიბერალური დოქტრინა სექტორალური პრიორიტეტის სტანდარტს, ანუ პროტექციონისტულ პოლიტიკას უპირისპირებს, მაგრამ ამგვარი რეჰარმონიზებული სეგმენტი ეწინააღმდეგება ლიბერალიზაციის კონტენტს და ამ ეტაპზე, როგორც ჩაშენებული სტაბილიზატორი, მიუღებელია  სებ-ისთვის. ამასთან აღსანიშნავია, რომ რეფინანსირების პარამეტრი მონეტარული პოლიტიკის ინსტრუმენტებს შორის ერთ-ერთი ყველაზე უმნიშვნელოა, რადგანაც მისი ცვლილება სწრაფ და პირდაპირ გავლენას არ ახდენს ფულის მასის დინამიკაზე, ვინაიდან კომერციული ბანკები რეფინანსირების თანხებით, როგორც წესი, გრძელვადიან დაკრედიტებას ახდენენ,  რაც ეფექტს მხოლოდ ხანგრძლივი პერიოდის შემდეგ იძლევა. 

დღეს საქართველოსთვის, მრავალი განვითარებადი ქვეყნის მსგავსად, ერთ-ერთი ძირითადი პრობლემა დოლარიზაციის მაღალი დონეა (75%), რაც კურსის გაუფასურებას და მაღალ ინფლაციას იწვევს, ამასთან, უარყოფით გავლენას ახდენს მსესხებლების სტრატეგიაზე, ზრდის ფინანსურ რისკებს და, ზოგადად, ეკონომიკის არასტაბილურობას განაპირობებს. ამასთან, მხედველობაშია მისაღები ის, რომ დედოლარიზაციაზე გამოდევნებით ხელოვნურად იზრდება ლარზე მოთხოვნა, რაც მის გაძვირებას იწვევს და, შედეგად წონასწორობის ახლებურ კონფიგურაციას განაპირობებს. საქართველოს ეკონომიკისთვის პრობლემაა უცხოურ ტრანსფერებზე ძლიერი დამოკიდებულება, რაც განვითარების პერსპექტივებს საფრთხეს უქმნის, ლარიზაციის დონის ამაღლება ეკონომიკის სტაბილიზაციას და დაბალ ინფლაციურ გარემოს მოითხოვს, ფინანსური რესურსების შეზღუდულობის გამო საკმაოდ რთული მისაღწევია. 

სახელმწიფოს ფინანსური ანტიკრიზისული სტრატეგია მისი სხვადასხვა ინსტრუმენტის კომბინირებულ გამოყენებას ემყარება.კრიზისის დროს ეკონომიკის სტიმულირების ერთ-ერთ ინსტრუმენტად სახელმწიფო ექსპანსიურ ფისკალურ პოლიტიკას  იყენებს. დანახარჯების გაზრდით ან გადასახდების შემცირებით ეს მექანიზმი, მართალია, ასტიმულირებს გამოშვებას, მაგრამ საპროცენტო განაკვეთის ზრდასაც  იწვევს, რაც  საინვესტიციო ანარიცხების შემცირების გამო, ბაზრებზე გამოშვების შემცირების მოლოდინს აყალიბებს, ამასთან, სარგებლის განაკვეთს ზრდა, ამცირებს ერთობლივ მოთხოვნას და წმინდა ექსპორტს, იგივე ეფექტს იძლევა „ძვირი ფულის“ პოლიტიკაც, რაც საბოლოოდ, სავაჭრო დეფიციტის გადიდებას და, შედეგად, სახელმწიფო ვალის ზრდას იწვევს. ამ პრობლების დასაძლევად ხელისუფლებას შეუძლია პროტექციონისტულ პოლიტიკას მიმართოს, რისთვისაც სხვა მექანიზმებთან ერთად, სმუტ-ჰოლის ტარიფებს გამოიყენებს. რამდენადაც გადასახდები ბიუჯეტის მექანიზმებიდან ნაკლებელასტიკური კომპონენტია, ეკონომიკის სტაბილიზებისთვის  უფრო აქტიურ ინსტრუმენტად სახელმწიფო დანახარჯები მიიჩნევა. ბიუჯეტის დეფიციტის შესამცირებლად მთავრობა  დანახარჯებს ამცირებს, ამ დროს საპროცენტო განაკვეთის დაწევა ინვესტიციებს ასტიმულირებს, რაც  ეკონომიკის წონასწორულ მდგომარეობაში დაბრუნებას შეუწყობს ხელს.

ფისკალური სტაბილურობის შესაფასებლად სსფ „ეკონომიკური თავისუფლების შესახებ“ ორგანული კანონით განსაზღვრული რისკის  და სავალო სტრესის შემდეგ ინდექსებს იყენებს:

•  საგადასახადო ტვირთი – მშპ-ის 30%  (საქართველოში – 23 %);
•  ბიუჯეტის დეფიციტი    –   მშპ-ის  3%   (საქართველოში  – 9%);
•  სახელმწიფო    ვალი    –    მშპ-ის  60% (საქართველოში –  60.8%);
•  სტაბილური შემოსავლები.

ქვეყნის საბიუჯეტო-საგადასახდო სისტემის შესაფასებლად ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მახასიათებელი ფისკალური დეცენტრალიზაციის ხარისხია, მ.შ. ძირითადია საერთო შემოსულობების მიხედვით დეცენტრალიზაციის ხარისხი, რაც საქართველოში 10%-ია, ხარჯვით კომპონენტში  –  17%, საგადასახადო შემოსულობების ნაწილში კი  –  33%. სამივე ამ პარამეტრის მიხედვით, საქართველო საშუალო დონის   დეცენტრალიზაციის  ქვეყნების  ჯგუფს  მიეკუთვნება.

პანდემიურმა კრიზისმა მნიშვნელოვნად გაზარდა ბიუჯეტის დეფიციტი, მაგრამ სწორმა ფისკალურმა პოლიტიკამ მნიშვნელოვნად შეამცირა კრიზისის მადესტაბილიზებელი მასშტაბები განსაკუთრებული შედეგები იქონია სამეწარმეო მხარდაჭერის სახელმწიფო პროგრამებმა, შიდამეურნეობებზე ტრანსფერებმა და შეზღუდული ლიკვიდური სახსრების მქონე პირებისთვის სოციალურმა დახმარებამ. ხელისუფლებისათვის უდიდესი გამოწვევა საგარეო ვალის მართვაა, რაც პრობლემის გლობალურ სამყაროსთან კოორდინირების აუცილებლობას მოითხოვს, ეს თანამშრომლობა საერთაშორისო ლიკვიდობისადმი ქვეყნების ხელმისაწვდომობის იდენტური პირობების  უზრუნველყოფის მიმართულებით უნდა წარიმართოს.

2021 წელს საქართველოს ეკონომკის ზრდამ  რეგიონში სუკეთესო, ევროპაში კი მეორე მაჩვენებელი შეადგინა (10.4%), სსფ-ის გათვლებით, საშუალოვადიანი პერიოდისათვის (2021– 2025 წწ.)  საქართველოს  ყველაზე  მაღალი  ეკონომიკური ზრდა  ექნება  (34.5%) {4}.  ეკონომიკური პოლიტიკის ძირითად პრიორიტეტად თვითკმარ ეკონომიკაზე გადასვლა, იმპორტშემცვლელი დარგების, კლიმატ და ენერგოდამზოგავი ტექნოლოგიების, ციფრული ეკონომიკის დარგების უპირატესი განვითარება  განისაზღვრა. ამ მიზნით, პირველ რიგში, ბიზნესსექტორის განვითარების ხელშეწყობა და  სახელმწიფოს მხრიდან მისი მხარდაჭერის ფინანსური მექანიზმების ფართო გამოყენებაა აუცილებელი. ეკონომიკის სტრუქტურული ტრანსფორმაციის პოლიტიკა ახალ, გაზრდილ მოთხოვნებს უყენებს რეგულირების მექანიზმებს, ხელისუფლების მხრიდან მნიშვნელოვანია ეფექტიანი საინვესტიციო გარემოს ფორმირება და ინვესტორებთან აქტიური თანამშრომლობა, ფინანსური ბაზრების სტაბილიზაცია და კაპიტალის თავისუფალი მოძრაობის უზრუნველყოფა, სწორედ ფინანსური მექანიზმების ეკონომიკური როლის გაძლიერება განიხილება „ვაშინგტონის კონსესუსის“ პოსტინდუსტრიული კონცეფციის ძირითად პარადიგმად {6}. დღეს საქართველო ჩართულია „აღმოსავლეთ პარტნიორობის პროგრამაში“, რაც დემოკრატიის მაღალი დონის დამკვიდრებას, სამოქალაქო საზოგადოებასთან თანამშრომლობას, უსაფრთხოების, მიგრაციის, საზღვრების მართვის საკითხებში თანამშრომლობას  ითვალისწინებს. თანამშრომლობის ეს სტანდარტი ფინანსური ანტიკრიზისული გეგმის კომპლექსური მექანიზმების შემუშავებას და ქვეყნების ანტიკრიზისული სტრატეგიების კოორდინაციას ემყარება {8}. 

გამოყენებული ლიტერატურა

1. Левина Р.Я, (2002) История экономических учений, Инфра - М. https://www.geostat.ge/ka/modules/ categories/23/ mtliani-shida-produkti-mshp 21.03.2022
2. Krugman  P. (2021) Working Out: Money Isn^’t Everithing.   New York  Times. https://www.nytimes.com/2021/12/03/opinion/inflation-friedman-money-supply.html
3. Banque de France (2020) Survey on the impact of Covid, https://www.banque-france.fr/statistiques/suivi-de-crise-covid-19/enquete-sur-limpact-de-la-covid
4. საქართველოს სავაჭრო პალატა (2021), საქართველო  –   მიმოხილვა და ბიზნესმო­ლოდინები, HBC –  ბიზნესკვლევების სახლი, თბილისი.
5. USAID –  აშშ საერთაშორისო განვითარების სააგენტო, EPRC –  ეკონომიკური პოლიტიკის კვლევის ცენტრი (2021) კონომიკური განვითარების სტრატეგიული ხედვა,   2022-2025,  თბილისი.
6. ტაბატაძე მ. (2016), სახელმწიფოს პოლიტიკური სტრატეგია ეკონომიკური არასტაბილურობის პირობებში, თსუ, საერთ. სამეცნ. კონფერენცია, თბილისი.
7. ტაბატაძე მ. (2017), სახელმწიფო მართვის დეცენტრალიზაციის ინსტიტუციური სეგმენტირების თეორიული საკითხები, თსუ, II საერთაშ. სამეცნ. კონფერენცია, თბილისი.
8. Tabatadze M. (2020) Priorities of Spatial Economy and Fiscal Mechanisms of Decentralisation, Journal of International Economic Research (JIER), ტომი 6(1), რიგა.
9. International Monetary Fund (2021) World Economic Outlook Update, January, https://www.imf.org/en/Publications/WEO/ Issues/2021/01/26/2021-world-economic-outlook-update
10. www.geostat.ge